USUL
FUKAHA METODU
el-Kerhî (340)
Kerh / Irak
Hanefî mezhebinin sistemleştirilmesinde önemli katkıları bulunan, Irak Hanefîliği çizgisinin önde gelen temsilcisi, usulcü, fakih.
er-Risâle / el-Usûl
Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî gibi ilk Hanefî imamlarının görüşlerinin dayandığı genel ilke ve kuralları tesbite yönelik hacmi küçük, kıymeti büyük bir risâledir.
Cessas (370)
Hanefî fakihi ve müfessir.
Mesleğinden dolayı (kireççilik) Cessas diye anılır. Kerhî’nin talebesidir.
Fukaha Metodu
En eski usûl-i fıkıh kitaplarındandır. Ahkâmü’l-Kurʾân’a mukaddime olarak yazılan eserde usûl-i fıkıh konularının tamamına yer verilmiştir.
Debûsi (430)
Debûsiye / Semerkand
Hilâf ilminin kurucusu kabul edilen Hanefî fakihi. Ebü’l-Usr el-Pezdevî ve Şemsüleimme es-Serahsî ile birlikte Hanefî fıkıh usulünün üç kurucusundan biri. Lakabı: “Kadı Zeyd”
“el-kudâtü’s-seb‘a”dan.
Fukaha Metodu
(Cessâs’tan sonra bu metotta yazılmış en önemli eser)
Pezdevî ve Serahsî başta olmak üzere bütün Hanefî usulcülerinin temel kaynağıdır. Dilinin sadeliği, sisteminin mükemmelliği ve mukayeseli metotla kaleme alınmış olması en önemli özelliklerindendir.
Fahru’l-İslâm Ebû’l-Usr Pezdevi (482)
Pezde (Buhara yakınları)
Hanefî fakihi ve Hanefî fıkıh usulü müellifi.
Uslûbu zor olduğundan Ebu’l-Usr (kardeşi Yusr) diye biliniyor.
Kenzu’l-Vusul ila Marifeti’l-Usul
Fukaha Metodu
Fukaha metoduyla yazılan fıkıh usulü edebiyatının nihaî ve olgun düzeyini temsil eden bir klasiktir. Sistematiği çok kuvvetlidir, 4 sayısı etrafında örülmüştür (tüm başlıklar ve alt başlıklar 4’er tanedir).
Şemsuleimme Serahsî (483)
Serahs / Türkmenistan–İran Sınırı
İbn Kemâl: Hassâf, Tahâvî, Kerhî ve Halvânî ile birlikte üçüncü sıradaki müctehidler tabakası. (Ebu Hanife, Şeybani’den hemen sonra)
Fukaha Metodu
el-Mebsûṭ’u yazdığı sırada kendisine rehberlik eden teorik hukuk esaslarını ve yöntemlerini derli toplu biçimde ortaya koymak üzere telif etmiştir.
Ebu’l-Berekat Nesefî (710)
Nesef / Maveraünnehir
Hanefî mezhebinin klasik sonrası döneminde çok etkili olan bir âlim.
Fukaha Metodu
Nesefî, Hanefî fıkıh usulü tarihinde üzerinde en fazla çalışma yapılan bu metni Pezdevî ile Serahsî’nin eserinden özetlediğini ve tertibinde Pezdevî’nin tarzına bağlı kaldığını belirtir.
MÜTEKELLİMİN METODU
Kâdî Abdulcebbar (415)
Basra Mu‘tezilesi’nin ünlü kelâmcısı ve Şâfiî fakihi.
el-‘Umed
Mütekellimin Metodu
Eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.
Ebu’l-Hüseyn el-Basrî (436)
Mu‘tezile kelâmcısı ve fıkıh âlimi.
Mütekellimin Metodu
Mütekellimîn metoduna göre yazılmış usûl-i fıkıh kitaplarının ilk ve en önemli örneklerinden biridir.
Gazâlî (505)
Eş‘arî kelâmcısı, Şâfiî fakihi, mutasavvıf, filozoflara yönelttiği eleştirilerle tanınan İslâm düşünürü. Gazâle köyüne nisbetle Gazâlî, babasının mesleğine nisbetle (yün eğiriciliği) Gazzâlî.
Mütekellimin Metodu
Hayatının sonuna doğru yazdığı eseridir. Kelam ve dil tartışmalarına ağırlık vermeden yazılmıştır. Her konunun en çok ilgili olduğu başlık altında incelenmesine özen gösterilmiştir. Fıkıh usulü konularını özellikle Ehl-i sünnet zâviyesinden ve başta Mu‘tezile olmak üzere diğer ekollerle karşılaştırmalı olarak en ince ayrıntılarına kadar tartışmış, tenkit ve tekliflerini ortaya koymuştur. Bu yönüyle bir bakıma daha önceki anlayışların tartışıldığı ve irdelendiği bir eser hüviyeti taşımaktadır.
Fahrettin Râzî (606)
Kelâm, felsefe, tefsir ve usûl-i fıkıh alanlarına dair çalışmalarıyla tanınan Eş‘arî âlimi.
Mütekellimin Metodu
Gazzâlî’nin el-Müstaṣfâ’sı, Cüveynî’nin el-Burhân’ı, Kādî Abdülcebbâr’ın el-ʿAhd’i ve Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin el-Muʿtemed’ine dayanan bir ihtisar kabul edilir.
Seyfeddin Âmidî (631)
Âmid (Diyarbakır)
Özellikle cedel ilminde tanınmış Hanefî fıkıh âlimi.
Mütekellimin Metodu
Mütekellimîn metoduna göre yazılmış en önemli fıkıh usulü kitaplarından biri olup Kādî Abdülcebbâr’ın el-ʿUmed, Cüveynî’nin el-Burhân, Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin el-Muʿtemed ve Gazzâlî’nin el-Müstasfâ adlı eserlerinin mükemmel bir hulâsası mahiyetindedir.
MEMZUC METOT
Sadru’ş-Şerîa (747)
Hanefî fakihi ve kelam alimi.
Memzuc Metot
Fahrülislâm el-Pezdevî’nin Kenzü’l-vüṣûl adlı eseri esas alınarak hazırlanan kitapta Fahreddin er-Râzî’nin el-Maḥṣûl’ü ile İbnü’l-Hâcib’in el-Muḫtaṣar’ındaki konuların özeti verilmiş ve bir bakıma Hanefî ve mütekellimîn metotları mezcedilmiştir. Kendisinden sonraki usul düşüncesini derinden etkileyen bu çalışma medreselerin temel kitapları arasında yer almıştır.
Şerhi:
Sadruşşeria: Tavzîh fî halli gavâmizi’t-Tenkih
Hâşiye:
Sa’dettîn et-Taftazânî: el-Telvîh ilâ keşf-i Hakâiki’t-Tenkîh (en önemlisi)
Şâtıbî (790)
Endülüslü Mâlikî fakihi, dil alimi.
Memzuc Metot
Muhtevası ve sistematiği itibariyle klasik fıkıh usulü eserlerinden farklı olan el-Muvâfaḳāt, makāsıd kavramı çerçevesinde fıkıh usulü sahasının yorumlanması ve işlenmesi çabasını temsil etmektedir. Makāsıdın bu şekilde kullanılmasının bir yenilik iddiası taşıdığının farkında olan ve şer‘î hükümlerde kesinliği temin edecek delili tümevarım yönteminde arayan Şâtıbî, bu çabasıyla İslâmî ilimleri yeniden inşâ etmeyi değil kendisine kadar gelen birikimi yeniden ve bütüncül bir bakış açısıyla yorumlamayı hedeflemiştir.
Molla Fenârî (834)
Osmanlı alimi.
Memzuc Metot
Fahrettin Razi sonrası düşüncesinin temel özelliklerini taşır. Küllî kaideleri tesbit ederek bundan cüz’î kuralları çıkarmak bu düşüncenin en önemli unsurlarındandır. Metafizik yaklaşım.
Molla Hüsrev (885)
Varsaklar (Amasya–Tokat–Sivas)
Osmanlı âlimi ve müftüsü.
Memzuc Metot
Anlaşılmasında güçlükler ortaya çıkınca eserini Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerḥi Mirḳāti’l-vüṣûl ismiyle şerhetmiştir. Daha ziyade aklî delillere yer verilmiştir.
İbnu’l-Hümâm (861)
Hanefî fakihi, usul ve kelâm âlimi.
et-Tahrîr fi İlmi’l-Usûl
Memzuc Metot
Fukaha ve mütekellimîn metotları birleştirilmek suretiyle kaleme alınan fıkıh usulüne dair muhtasar bir eserdir.
FURU’
HANEFİ MEZHEBİ
İmam Muhammed eş-Şeybânî (189)
Ebû Hanîfe’nin önde gelen talebesi, eserleriyle Hanefî mezhebinin görüşlerini kayıt altına alan müctehid.
1. el-Asl (el-Mebsûd)
2. el-Câmiu’s-Sağîr
3. el-Câmiu’l-Kebîr
4. ez-Ziyâdât
5. es-Siyeru’s-Sağîr
6. es-Siyeru’l-Kebîr
1. Keysâniyyât
2. el-Hucce alâ ehl-i Medine
3. Kitâbu’l-Âsâr
4. Cürcâniyyât
5. Hârûniyyât
6. Rakkiyyât
7. Ziyâdâtu’z-Ziyâdât
Zâhiru’r-Rivaye
el-Asl (el-Mebsûd): Şeybânî’nin Bağdat’a taşınmadan önce Kûfe’de iken imlâ ettiği bu eser birçok öğrencisi tarafından rivayet edilmiştir. özellikle zâhirü’r-rivâye olanların temelini oluşturan, bazı yerlerinde soru-cevap üslûbu kullanılan eserin tamamına yakın kısmını içeren nüshaları günümüze ulaşmıştır.
el-Câmiu’s-Sağîr: Ebû Yûsuf’un kendisinden öğrendiği Ebû Hanîfe’ye ait görüşleri ihtiva eden bir eser yazmasını istemesi üzerine kaleme alınmıştır. Hemen hiç delil belirtilmemiştir.
el-Câmiu’l-Kebîr: el-Camiu’s-Sağir’den sonra telif etmiştir. Rivayet üslûbuna başvurmaksızın doğrudan meseleleri ele almıştır. Dil becerisini göstermiştir.
ez-Ziyâdât: Ziyadâtu’z-Ziyâdât şerhlerindeki ortak ifadeler ayrıştırılarak esas metin çıkarılmıştır (Ebu’l-Vefâ el-Efgânî)
es-Siyeru’s-Sağîr: Devletler Hukuku
es-Siyeru’l-Kebîr: En son telifidir. Devletler hukuku alanında yazılan ilk kapsamlı eser olup fıkhî tahliller bakımından el-Aṣl’dan daha ileri düzeydedir. Aslı günümüze ulaşmayan bu eser Serahsî’nin farklı baskıları bulunan Şerḥu’s-Siyeri’l-kebîr’i içinde yer almaktadır.
Nâdiru’r-Rivaye
1. Keysâniyyât: Emâlî türü
2. el-Hucce alâ ehl-i Medine: Önce Ebû Hanîfe’nin ve Medine ehlinin görüşleri aktarılır, ardından iki tarafın delilleri ve gerekçeleri açıklanarak değerlendirilir. Bu açıdan hilaf esirlerinin ilk örneklerindendir.
3. Kitâbu’l-Âsâr: Ebû Hanîfe’den duyduğu hadis ve rivayetleri bu kitapta kendi eklediği rivayet ve yorumlarla birlikte tasnif etmiştir.
4. Cürcâniyyât:
5. Hârûniyyât
6. Rakkiyyât
7. Ziyâdâtu’z-Ziyâdât
Tahavî (321)
Tahâ / Mısır
Hanefî fakihi ve muhaddis.
el-Muhtasâr
Hanefi fıkhının ilk muhtasarı sayılır. و به نأخذ ifadesiyle Ebu Hanife, Ebu Yusuf, Şeybanive Züfer görüşlerinden birini tercih eder.
Cessâs, Şemsüleimme es-Serahsî, Ebû Nasr Ahmed b. Mansûr et-Taberî es-Semerkandî , Hüseyin b. Ali es-Saymerî, Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed el-Akta‘ el-Bağdâdî, Ali b. Muhammed el-İsbîcâbî, Ebü’l-Meâlî Bahâeddin Muhammed b. Ahmed el-İsbîcâbî el-Mergīnânî ve İbn Kutluboğa tarafından şerh edilmiştir.
Hâkim eş-Şehîd Mervezî (334)
Sâmânîler zamanında vezirlik yapan Hanefî fakihi.
el-Kâfî
Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’ye ait “zâhirü’r-rivâye” diye bilinen kitapları bir araya getirdiği eseri.
Alaeddin Semerkandî (587)
Tuhfetu’l-Fukaha
Hanefî literatüründe metodu, sistematiği ve kolay anlaşılır olması ile tanınan önemli bir fürû-i fıkıh kitabıdır. Kudûrî’nin el-Muḫtaṣar’ına dayanan eser anılan metnin işlemediği konuları işlemek, delillerini göstermek ve bunları sistemli biçimde açıklamak amacıyla kaleme alınmıştır.
Kudûrî (428)
Müçtehid, Hanefî alimi.
Abbasi Halifesi Kâdir Billah’ın Şiî Fatımîler ve Büveyhîler karşısında Sünnîliği hakim kılmak için 4 mezhepten birer muhtasar yazmasını istemiştir. Kudûrî de bu amaca hizmet etmek üzere el-Muhtasar’ı telif etmiştir.
Şerhleri:
1. Haddâdî, Cevheretu’n-Neyyire
2. Meydânî, el-Lübâb
Kâsânî (587)
Kâsân / Fergana / Maveraünnehir
Bu eseriyle Melîku’l-Ulemâ lakabını kazanmıştır. Eser, Alâeddin es-Semerkandî’nin Kudûrî’nin el-Muḫtaṣar’ına dayanan Tuḥfetü’l-fuḳahâʾ adlı kitabının şerhi olarak kaleme alınmakla beraber klasik anlamda bir şerh olmayıp yepyeni bir sistemle yazılmıştır.
Mevsılî (683)
Muhtâr
Ebû Hanîfe’nin fıkhını derlemesi yönündeki istek üzerine gençlik yıllarında mübtedîler için hazırladığı bu eser Hanefî mezhebinin “mütûn-i erbaa” olarak bilinen dört temel metninden biridir. Ebû Yûsuf, İmam Muhammed ve İmam Şâfiî’nin muhalefetlerinin rumuzlarla gösterildiği kitap Ebû Hanîfe’nin görüşleri esas alınarak kaleme alınmıştır.
Şerhi: Mevsılî, İhtiyâr (ayrıntılandırması talebi üzerine…)
Muzafferuddin İbnu’s-Sâatî (694)
(Babası saatçidir.)
Mecmeu’l-Bahreyn
Hanefî fıkıh literatüründe Mevsılî’nin el-Muḫtâr, Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Kenzü’d-deḳāʾiḳ ve Tâcüşşerîa’nın Viḳāyetü’r-rivâye’siyle birlikte “mütûn-i erbaa” diye anılan dört temel kitaptan biri olup Kudûrî’nin el-Muḫtaṣar’ı ile Ebû Hafs en-Nesefî’nin el-Manẓûmetü’n-Nesefiyye adlı eserinin bir araya getirilmesiyle telif edilmiştir.
Ebu’l-Berakât en-Nesefî (710)
Nesef / Maveraünnehir
Hanefî mezhebinin klasik sonrası döneminde çok etkili olan bir âlim.
Hanefî doktrininin temel metinlerinden biri olup el-Vâfî’nin özetidir.
Şerh:
1. Osman b. Ali ez-Zeylâî, Tebyînu’l-Hakaik
2. İbn Nüceym, Bahru’r-Râik
3. Aynî (855), Remzu’l-Hakaik
Burhânu’ş-Şerîa / Sadruşşeria el-evvel (730)
(Dede)
Tâcüşşerîa’nın oğlu Mes‘ûd b. Ömer, Burhânüşşerîa’nın kızıyla evlenmiş ve bu evlilikten el-Viḳāye’nin kendisi için telif edildiği Sadrüşşerîa es-Sânî Ubeydullah b. Mes‘ûd dünyaya gelmiştir. Dede Burhânüşşerîa el-Viḳāye’nin mukaddimesinde, torunu Sadrüşşerîa’nın temel eğitimi için ezberlediği metinlerin yanında fıkıhta da bir metin ezberlemesini arzuladığını, fakat kendisini tatmin edecek bir metin bulamadığından bu eseri kaleme aldığını söylemiştir. Mut’un-u Selâse‘den (Kudûrî, Kenz, Umde) biridir.
Sadru’ş-Şerîa es-sani (747)
(Torun)
Hanefî fakihi ve kelam alimi.
Nukâye
Dedesi Burhânüşşerîa Mahmûd’un kendisi için kaleme aldığı ve Hanefî mezhebinde dört muteber fıkıh metninden biri kabul edilen Viḳāyetü’r-rivâye’nin en meşhur şerhidir. Medreselerde okutulan temel eserlerden birisi.
Molla Hüsrev (885)
Varsaklar (Amasya–Tokat–Sivas)
Osmanlı âlimi ve müftüsü.
Gurrer Şerhi
Haşiye: Ahmed b. Muhammed et-Tahavî, Haşiye ala’d-Dürri’l-Muhtâr
İbrahim el-Halebî (956)
Osmanlı alimi, fakih.
17.000’den fazla fıkhî meseleyi ihtiva eder. Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuş, aynı zamanda kadıların ve müftülerin başvuru kaynaklarından birini teşkil etmiştir. Molla Hüsrev’in Dürerü’l-ḥükkâm’ı ile birlikte Osmanlı Devleti’nin yarı resmî hukuk külliyatı niteliğini taşıyan eser birçok defa basılmıştır.
Şerhi: Damad Efendi Mecmeu’l-Ebhur
İbn Âbidîn (1252)
Son dönem Hanefî fakihlerinin önde gelenlerinden.
Reddu’l-Muhtâr
Timurtaşî’nin (ö. 1004/1596) Hanefî fıkhına dair Tenvîrü’l-ebṣâr adlı eserine Alâeddin el-Haskefî’nin ed-Dürrü’l-muḫtâr adıyla yaptığı şerhin hâşiyesidir. İbn Âbidîn, bir şerh olmasına rağmen oldukça veciz bir üslûpla kaleme alınan ed-Dürrü’l-muḫtâr’ın ibarelerini açıklarken sahih, mutemet, zayıf ve tenkit edilen görüşlere işaret etmiş, hükümlerin delillerini incelemiş, daha önce açıklığa kavuşturulamayan bazı meseleleri çözmeye çalışmıştır. Bu arada başvurduğu eserlerdeki yanlışları da düzeltmiştir. Eserin telifinde hemen bütün Hanefî kaynaklarından faydalanan İbn Âbidîn diğer mezheplerin temel kaynaklarına da müracaat etmiştir.
Heyet (1664-1672)
Âlemgîriyye / Fetavâ-i Hindiyye
Sultan Evrengzîb Âlemgîr’in (1707) emriyle telif edilmiştir.
Eser, Burhânpûrlu Şeyh Nizâm (ö. 1090/1679) başkanlığında onar kişilik birer ekiple çalışan dört yardımcıdan meydana gelen âlimler heyetinin ortak çalışmasıyla kaleme alınmıştır.
Ömer Nasûhi Bilmen (1883)
Türkiye Cumhuriyeti’nin beşinci Diyanet İşleri başkanı, fıkıh ve tefsir âlimi.
Hukûk-u İslâmiyye ve Islahât-ı Fıkhiyye Kâmusu
Mezhepler arası mukayeseli sistematik bir İslâm hukuku kitabı olup Latin harflerinin kabulünden sonra Türkiye’de İslâm hukuku sahasında kaleme alınmış ilk ve en muhtevalı eserdir.
ŞAFİÎ MEZHEBİ
Şâfiî (204)
Gazze / Mekke / Bağdat / Mısır
el-İmlâ
el-Üm: Şâfiî’nin cedîd dönemi fıkıh düşüncesini en ayrıntılı biçimde yansıtan ve mezhebin ana kaynağını oluşturan bu eseri Rebî‘ b. Süleyman ile Za‘ferânî küçük farklılıklarla ayrı ayrı rivayet etmişlerdir.
el-İmlâ: Şâfiî’nin bizzat yazmayıp öğrencilerine dikte ederek oluşturduğu kitaplara el-İmlâ veya çoğul şekliyle el-Emâlî denir. Bu isimle müstakil bir eser günümüze intikal etmemişse de Şâfiî fürû literatürü ile tarih ve tabakat kitaplarında mezhep imamına bu isimlerde eserler atfedilmiştir.
Müzenî (264)
Mısır
İmam Şâfiî’nin önde gelen talebesi, müçtehid
el-Muhtasâr
el-Üm ile birlikte mezhsebin ana kaynaklarını oluşturur. Şâfiî’nin öğrencileri tarafından onun mezhebine dair yazılan ilk kitaptır. İmam Şâfiî’nin kitaplarında mevcut çok sayıdaki fıkhî meseleyle ilgili görüşleri kısaltılarak derlenmiştir. Müzenî’den nakledildiğine göre eserin telifi yirmi yıl sürmüş, bu müddet içerisinde üç (veya sekiz) defa yazılıp değişiklikler yapılmıştır.
Mâverdî (450)
Basra
Siyaset ve ahlak nazariyeleriyle tanınan Şâfiî fakihi. (Mâu’l-Verd babasının mesleği.)
el-İknâ
Eserde alışılmış açıklamacı şerh tekniğinin aksine konular yeni meselelere dair hükümlerle zenginleştirilmiştir. Farklı görüşlerin gerekçeli olarak izah edilip tartışılması kitaba bir ilm-i hilâf eseri özelliği kazandırmıştır
Ansiklopedik bir eserdir.
Ebu İshak Şirâzî (476)
el-Mühezzeb fi fıkhi’l-İmâm eş-Şafiî
Şâfiî fıkhının ana kaynaklarından biri olan eserde mezhepteki temel hükümler ve mezhep içi ihtilâflar delilleriyle ele alınmaktadır
Şerhi: Nevevî, el-Mecmu’
İmâmu’l-Harameyn Cüveynî (478)
Eş’arî kelamcısı ve Şâfiî fakihi.
Nihâyetu’l-Matlab fî Dirâyeti’l-Mezheb
Kendisine kadarki mezhep birikimini derlediği eseri.
(Mezhep kaynakları içinde önemli)
Gazâlî (505)
Eş‘arî kelâmcısı, Şâfiî fakihi, mutasavvıf, filozoflara yönelttiği eleştirilerle tanınan İslâm düşünürü.
Gazâle köyüne nisbetle Gazâlî
Babasının mesleğine nisbetle (yün eğiriciliği) Gazzâlî.
el-Basît
el-Vasît
el-Vecîz
el-Hulâsâ
el-Basît: Cüveynî’nin Nihâyetü’l-maṭlab’ının özetidir.
el-Vasît: Basît çok uzun olduğu için yazılmıştır.
el-Vecîz: Kısa ve özlü ifadeleriyle daha sonraki âlimler arasında çok ilgi görmüş, şerh, hâşiye ve telhisleri yazılmıştır.
el-Hülâsâ: Müzenî tarafından kaleme alınan ve İmam Şâfiî’nin el-Üm adlı eserinin hulâsası olan Muḫtaṣar min ʿilmi’l-imâmi’n-nefîs Muḥammed b. İdrîs’in özetidir.
el-Vecîz’in İhtisârı: Kazvînî, el-Hâvi’s-Sağîr
Begavî el-Ferrâ (516)
Bâğ (Horasan yakınları) / Maveraünnehir
Muhaddis, müfessir ve Şâfiî fakihi.
et-Tehzîb
Şâfiî fıkhının önemli bir kaynağıdır. Hocası Kadı Hüseyin el-Merverrûzî’nin et-Taʿlîḳa adlı meşhur kitabını esas almıştır. Eserin her babı ilgili âyet ve hadislerle başlamakta, hem kendisinin hem de diğer âlimlerin görüşlerini zikredilmektedir.
MÂLİKÎ MEZHEBİ
Esed b. Furât (213)
Harran / Kayrevan (Kuzey Afrika)
Mâlikî fakihi ve Kayrevan kadısı.
Esediyye
Hanefiliğe meylettikten sonra, İmam Malik’in vefatından etkilenerek talebelerinden istifade için gittiği Mısır’da Ebu Hanife’nin bazı görüşlerini İbnu’l-Kâsım’a arz etmiş, aldığı cevapları ve İbnu’l-Kâsım’ın mezhep çerçevesindeki görüşlerini kaydederek bunalrı 60 kitap halinde yazmıştır. İbnu’l-Kâsım, Sahnûn’un yaptığı tashih çalışması ile karşılaştırarak Esediyye’yi yeniden düzenlemesini istemiştir ancak Esed b. Furât bunu önce kabul edip sonra reddetmiştir.
İbn Habîb Sülemî (238)
Mâlikî fakihi ve çok yönlü âlim.
el-Vâzıha fi’s-Sünen ve’l-Fıkh
Mâlikî mezhebinin ilk ana kaynağıdır.
Sahnûn (240)
Kayrevan / Kuzey Afrika
Mâlikî mezhebinin oluşumunda ve Kuzey Afrika’ya yayılmasında önemli katkıları olan fakih.
el-Esediyye ile ilgili olarak Mısır’da yaptığı tashih çalışması sonucunda ortaya çıkan notları Kayrevan’a döndükten sonra bir yandan öğrencilerine okuturken aynı zamanda üzerinde uzun süren bir çalışma yapmış ve bu eserini meydana getirmiştir.
Utbî (255)
el-Utbiyye
el-ʿUtbiyye, el-Mesâʾilü’l-müstaḫrece mine’l-esmiʿa / mine’s-semâʿât mimmâ leyse fi’l-Müdevvene ve kısaca el-Müstaḫrece diye de anılır. Mâlik b. Enes, öğrencileri ve bir sonraki kuşak Mâlikî fakihlerinin görüşlerini derlemek amacıyla yazılan ve mezhep içi fıkhî faaliyetlerin temel kaynağı kabul edilen eserler (ümmehât/devâvîn) arasında Endülüs Mâlikîleri’nin el-Müdevvenetü’l-kübrâ’dan sonra en çok itibar ettikleri kaynaktır.
İbn Abdûs Kayrevânî (260)
Kayrevan / Kuzey Afrika
İbn Sahnûn, Ebû Abdullah İbn Abdülhakem ve İbnü’l-Mevvâz ile birlikte aynı dönemde yaşayan Muhammed adlı meşhur dört Mâlikî âliminden biridir.
el-Mecmû’a
el-Mecmûʿa: Mâlikî fıkhına dair muteber bir eser olup tamamlanmamıştır
Şerḥu’l-Müdevvene
el-Müdevvenetü’l-kübrâ’nın belli bölümlerinin şerhedildiği dört cüzlük bir eser.
Kitâbü’t-Tefâsîr
Çeşitli fıkıh konularının ilmî temellerinin açıklandığı bir eser
Mecâlisü Mâlik
(son üç eserin el-Mecmûʿa’nın birer bölümü olduğu da söylenmektedir)
Kitâbü’l-Veraʿ ve Feżâʾilü aṣḥâbi Mâlik adlı eserler nisbet edilmektedir.
İbn Rüşd el-Cedd (520)
Mâlikî fakihi ve kadısı.
Muhammed b. Ahmed el-Utbî’nin (ö. 255/869), İmam Mâlik ile öğrencilerinden aktarılan ve el-Müdevvenetü’l-kübrâ’da yer almayan görüşleri derlediği el-Müstaḫrece mine’l-esmiʿa (el-ʿUtbiyye) adlı eserinin hacimli bir şerhi niteliğindedir. Eser döneminden itibaren Mâlikî fıkhının temel kaynaklarından biri sayılmış, şöhreti zaman içinde asıl metni gölgede bırakmıştır.
İbn Rüşd el-Hafîd (595)
Meşşâî okulunun son temsilcisi, filozof, fakih ve hekim.
İbn Rüşd’ün Mâlikî fıkhına dair günümüze ulaşan tek eseridir. Mezhepler arası karşılaştırmalı bir fıkıh kitabıdır. Fıkıh usulüne dair birkaç sayfalık mukaddimeden sonra “Kitâbü’t-Tahâre” ile başlayıp “Kitâbü’l-Akdiye” ile son bulan yetmiş bölümden oluşmaktadır. Eserde Endülüs’te hâkim olan Mâlikî mezhebi yanında Şâfiî ve Hanefî mezhepleri de esas alınmakla birlikte, incelenen her mesele üzerinde sahâbe ve tâbiînden itibaren müellifin asrına kadar gelmiş geçmiş müctehidlerin görüşleri ve bunların dayandığı deliller kaydedilmekte, zaman zaman müellif tarafından müstakil ictihad ve tercihler de yapılmaktadır.
İbn Şâs (616)
Mâlikî fakihi, muhaddis.
İkdu’l-Cevâhiri’s-Semîne fi Mezheb-i Âlimi’l-Medîne
Mezhebin muteber ve meşhur kaynakları arasındadır. Eserde görüşlerin küllî kaide, hikmet-i teşrî‘ ve makāsıdla olan ilişkilerine de temas edilmiştir. Tertip bakımından İmam Gazzâlî’nin el-Vecîz’inin örnek alındığı eserde lafız veya mâna yönüyle birçok küllî kaideye yer verilmiş ve bunlar bir sonraki dönemde daha gelişecek olan kavâid literatürüne kaynaklık etmiştir. ʿİḳdü’l-cevâhir’in kısmen yeni bir tertiple hazırlanmış olması, Mâlikî mezhebi tarihinde esere karşı gösterilen ilginin gerçek âmili olmuştur.
Şehabettin Karâfî (684)
Mâlikî fakihi ve usul alimi.
ez-Zâhire
Karâfî”nin fıkıh alanında yazdığı en kapsamlı eser olup Maliki mezhebinin en önemli kitapları arasında zikredilir. Bu eser için Karâfî iki mukaddime yazmış. birincisinde ilmin fazileti ve adabından bahsetmiştir. İkinci mukaddime usulî konulara ayrılmış olup sonraları et-Tenkîh diye adlandırılmıştır. Karâfî bu eserde, Malikiler’in en fazla rağbet gösterdiği eserlerden el-Müdevvenetü’l-kübra (Sanûn, el-Cevahir (İbn Şâs), et-Telkîn (Kadi Ab- dülvehhab), et-Tefri’ (ibnü’l-Cellab) ve er- Risale’yi (ibn Ebi Zeyd) bir araya toplamayı amaçlamıştır. Böylece Doğulu Malikîler ile Batılı Maliklîer arasında bir kaynaşma halkası oluşturmuştur.
Sîdî Halil (Halil b. İshak) / Cündî (776)
Ömrünün sonuna kadar bir dönem yaptığı askerlik üniformasını çıkarmadığı için Cündî olarak anılmıştır.
En meşhur eseri olup Mâlikî fıkhına dairdir. Cezayir, Fas, Tunus gibi Kuzey Afrika ülkelerinde “el-Kitâb” diye tanınan eser, bu bölge müslümanları arasında Mâlikî mezhebinin temel kitaplarından olan el-Muvaṭṭaʾ ve el-Müdevvenetü’l-kübrâ’ya tercih edilegelmiştir.
Şerhi: Haraşî eş-Şerhu’s-Sağîr / Kebîr alâ Muhtasar-ı Halîl
İbn Abdi’l-Berr en-Nemerî (777)
Endülüslü muhaddis, münekkit, edip, tarihçi ve Mâlikî fakihi.
el-Kâfî fî furu’i’l-Mâlikiyye
Talebelerinin isteği üzerine yazdığı bu muhtasar fıkıh kitabı fetva verirken dikkat edilmesi gereken hususları da ihtiva etmektedir.
HANBELÎ MEZHEBİ
Ahmed b. Hanbel (241)
Hanbelî mezhebinin imamı, muhaddis, fakih.
el-Mesâil
el-Mesâil: Sorulara verdiği cevapları öğrencileri (Davûd es-Sicistânî-Abdullah b. Ahmed) tarafından derlenmiştir. Kendisi ise bu kitabı reddetmiştir.
el-Müsned: Ahmed b. Hanbel’in 700 bin hadis arasından seçerek tertip ettiği otuz bin kadar hadise oğlu Abdullah ile talebesi Ebû Bekir el-Katîî’nin birçok (bazı kaynaklara göre on bin) hadis ilâve etmesiyle meydana gelen bu eser, en hacimli iki hadis külliyatından biridir (diğeri Bâkī b. Mahled’in el-Müsned’idir).
Ebû Bekir Hallâl (331)
Ahmed b. Hanbel’in görüşlerini derleyen Hanbelî fakihi.
el-Câmî li Ulûmi Ahmed b. Hanbel
Hanbelî mezhebinin ilk temel fıkıh kitabıdır. Büyük ölçüde Ahmed b. Hanbel’in sorulara verdiği cevaplardan oluşur.
Hırakî (334)
el-Muhtasâr
Müellifin özel bir isim vermediği bu eser, mezhebin görüşlerini özlü biçimde ihtiva etmesi sebebiyle el-Muḫtaṣar diye meşhur olmuştur. Hanbelî mezhebine dair ilk klasik fıkıh metnini teşkil eden kitabın bölümlerinin tertibinde Şâfiî mezhebiyle ilgili eserler esas alınmış ve bu tertip daha sonraki pek çok Hanbelî müellifi tarafından da benimsenmiştir.
Şerhi: İbn Kudâme, el-Muknî
Muvaffakuddin İbn Kudâme (620)
Hanbelî fakihi ve usulcüsü.
el-Umde fi’l-Fıkhi’l-Hanbelî
Hirakî’nin Hanbelî mezhebine dair yazdığı ilk el kitabı sayılan el-Mutasar üzerine yapılan şerhlerin en meşhurudur. İbn Kudâme bu şerhte, Hanbelî mezhebindeki farklı görüşler yanında diğer mezhep imam ve müctehidlerinin de ictihadlarına geniş şekilde yer vermiş ve aralarında tercihlerde bulunmuştur. Bir fıkıh ansiklopedisi niteliğindeki eser İslâm hukukçuları tarafından önemli bir kaynak olarak kabul edilmiştir.
Şerh:
Ebu’l-Ferec İbn Kudâme (682) eş-Şerḥu’l-kebîr. eş-Şâfî adıyla da anılan eser, amcası Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin Hanbelî fıkhına dair el-Muḳniʿ adlı kitabının şerhidir.
Takiyyuddin İbn Teymiyye (728)
Görüş ve eleştirileriyle İslâm düşüncesinin gelişmesine tesir eden Selefî âlimi, müctehid.
Eserlerinin toplantığı mecmua.
Şemseddin İbn Müflih (763)
Hanbelî fıkhının gelişmesinde önemli katkıları olan, birçok âlim ve kadı yetiştiren İbn Müflih ailesinin bilinen ilk simasıdır.
Kitâbu’l-Furu’
Hanbelî mezhebinin orta hacimdeki temel fürû metinlerinden biridir. Kolay okunup ezberlenebilmesi için çok defa görüşler belirtilmekle yetinilmiş, delillere yer verilmemiştir. Müellif konuları genellikle mezhepte tercih edilen görüşe öncelik vererek ele almış, bu arada diğer üç fıkıh mezhebinin görüşlerine de yer vermiştir.
Mer’î b. Yûsuf el-Kermî (1033)
Tulkerm / Filistin
Delîlu’t-Tâlib li Neyli’l-Metâlib
İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî’nin Müntehe’l-irâdât’ının muhtasarı mahiyetinde olup Suudi Arabistan’da yüksek öğretimde ders kitabı olarak okutulmaktadır.
Buhûtî (1051)
Behût (Kuzey Afrika)
Keşşâfu’l-Kınâ
Haccâvî’nin (ö. 968/1560) el-İknâʿ adlı eserinin şerhidir.
DİĞER MEZHEPLER
ZAHİRİYYE
Dâvûd ez-Zahirî (270)
Zahiri mezhebinin kurucusu
Eserlerinin toplamının 18.000 varak olduğu söylense de (İbn Hazm) günümüze ulaşmamışlardır.
İbn Dâvûd ez-Zahirî (297)
Zahiri mezhebinin ikinci imamı.
Eserleri günümüze ulaşmamış.
(Kitabu’z-Zehre dışında. Kitabu’z-Zehre bir aşk nedeniyle kaleme aldığı şiir antolojisi niteliğindeki kitabıdır.)
İbn Hazm (456)
Zâhirî mezhebinin en büyük temsilcisi, usulcü, fakih, muhaddis, tarihçi, edip ve şair.
Muhallâ bi’l-Âsâr: Zâhirî fıkhına dair en önemli eser olup müellifin el-Mücellâ adlı kitabının şerhidir. İbn Hazm bu eseri tamamlamadan vefat ettiği için kalan kısmı (X, 401’den XI. cildin sonuna kadar) oğlu Ebû Râfi‘ tarafından babasının el-Îṣâl adlı kitabından özetlenerek tamamlanmıştır. el-Ḫiṣâl ve bunun şerhi olan el-Îṣâl’in günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.
el-İhkâm: Zâhirî düşüncesi ve fıkıh usulüne dairdir.
ŞİA
Kâdı Nu’mân (363)
İsmâilî doktrininin kurucularından, Fâtımî başkadısı ve başdâîsi.
Deâimu’l-İslâm
Daha baştan itibaren İsmâilî fıkhının en önemli kaynağı haline gelmiş, Fâtımî Devleti’nde resmî kanunnâme vazifesi görmüştür. Halen zâhiri ve bâtını eşit derecede benimseyen Tayyibî İsmâilîler tarafından fıkhî meselelerde en güvenilir kaynak olarak kabul edilmektedir.
Şeyh Sadûk İbn Bâbeveyh (381)
Kûm / Horasan
İmâmiyye Şîası’nca benimsenen dört hadis kitabından ikincisinin yazarı, hadis ve fıkıh âlimi.
Men la yahduruhu’l-fakih
Fıkıh bablarına göre düzenlenen sünen tarzında bir eser olup İmâmiyye Şîası’nca “el-kütübü’l-erbaa” (el-usûlü’l-erbaa) adı verilen muteber hadis kitaplarının ikincisidir.
İbnu’l-Cüneyd el-İskâfî (381)
İskâf (Bağdat ve Vâsıt arasında)
Şiî Usûliyyûn ekolünün öncülerinden, fıkıh ve kelâm âlimi.
Tehzîbu’ş-Şia li Ahkâmi’ş-Şerîa
Şia kaynaklarında övülen bir eser. Fukaha metoduna göre yazılmıştır. Çeşitli rivayetlerden bu eserin fürû-i fıkhın bütün konularını kapsayan, ayrıca usul ve hilâfiyâta yer veren hacimli bir kitap olduğu anlaşılmaktadır.
Ebû Câfer Tûsî (460)
İmâmiyye Şîası’na mensup çok yönlü âlim.
1. el-Udde fi usûli’l-fıkh
2. el-Mebsûd
3. en-Nihâye
4. el-Îcâz fi’l- ferâiz ve’l-mevâris
1. el-Udde fi usûli’l-fıkh: Kitapta yazıldığı döneme kadar tartışılan hemen bütün usul meseleleri ele alınmış ve farklı mezhep görüşlerine yer verilmiştir
2. el-Mebsûd: İmâmiyye fıkhının fer‘î hükümleriyle ilgilidir.
3. en-Nihâye: Müellifin İmâmiyye fıkhına dair diğer önemli bir eseri olup Şiî medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur.
4. el-Îcâz fi’l- ferâiz ve’l-mevâris: en-Nihâye’nin ilgili kısımlarının özetidir.
İbnu’l-Mutahhâr Hillî (726)
Hille / Sultaniye (Kazvin ve Tebriz Arasında)
Kavâidu’l-Ahkâm fi Ma’rifet-i Helâl ve Harâm
Pek çok şerhi bulunan klasik bir fıkıh kitabıdır.
Muhakkık-ı Sânî Kerekî (940)
Kerekinûh / Lübnan
İmâmiyye mezhebinin müceddidlerinden sayılan Şiî âlimi.
Câmiu’l-Mekâsıd
İbnü’l-Mutahhar el-Hillî’nin Ḳavâʿidü’l-aḥkâm’ının şerhi olup nikâh bölümüne kadar gelmiş, eksik kalan kısım ise Fâzıl el-Hindî tarafından tamamlanmıştır.
Mevla-i Müverric (Caferi mezhebinin bayraktarı) Muhakkık Hıllî’den ayrılması için Muhakkık-ı Sânî denmiştir. Caferî fıkhının delillendirilip temellendirilmesinde büyük başarı sağlamıştır.
ZEYDİYYE
Zeyd b. Ali (122)
Hz. Hüseyin’in torunu, Zeydiyye mezhebinin imamı.
Fıkıh alanında tedvin edilen ilk çalışma ve mezhebin en muteber kaynağıdır. Zeyd b. Ali’den gelen rivayetleri ihtiva ettiğinden el-Müsned diye de anılır.
Müeyyed-Billah Yahyâ b. Hamza (749)
Zeydî düşünce sisteminin zirvesi.
el-İntisâr
Zeydî fıkhı konusunda yazılmış hacimli bir kitaptır.
(Ahmed b. Yahya) İbnu’l-Murteza (840)
1. el-Ezhâr
el-Ezhâr: Zeydiyye’nin en güvenilir fıkıh metinlerinden biri olarak kabul edilen eser İmam Yahyâ b. Hamza’ya ait el-İntiṣâr’dan faydalanılarak hazırlanmıştır.
Bahru’z-Zehhâr: İbnü’l-Murtazâ’nın Yemen âlimleri arasında meşhur olan fıkıh metni olup el-Ezhâr’ın genişletilmiş şeklidir.
HARİCİYYE / İBÂZİYYE
Âmir b. Ali eş-Şemmâhî (792)
Cebel-i Nufûse (Libya)
Kitâbu’l-İzâh
İbadet, ahlak ve muamelat fıkhını içerir.
Abdulaziz es-Semînî (1223)
Vargla (Cezayir’in doğusu)
Kitabu’n-Nîl
Eser, Mâlikî âlimlerinden Halîl’in el-Muhtasar’ındaki metodu takip etmekle beraber ondan daha açık ve anlaşılır bir üslûpla kaleme alınmıştır. Eser bugün özellikle Güney Cezayir İbâzîleri’nin kendisiyle amel ettikleri ana kaynaktır; ayrıca E. Zeys’in İbâzî hukukuyla ilgili çalışmalarına da temel teşkil etmiştir.
Ettafeyyiş (1332)
Gerdâye (Cezayir’in güneyi)
XX. yüzyılda İbâzıyye mezhebini Cezayir’de canlandıran din âlimi.
Şerh-u Kitabi’n-Nîl ve Şifâi’l-Alîl
İbâzî fıkhının temel kaynaklarından biri olan Abdülazîz es-Semînî’ye ait Kitâbü’n-Nîl’e yapılan şerhtir.
MODERN DÖNEM
(Mustafa Muhammed) Zerkâ (1907/1994)
İslâm hukuku alanında yenilikçi fikir ve eserleriyle tanınan Suriyeli âlim.
Temmuz 1951’de Paris’te Sorbonne Üniversitesi Hukuk Fakültesi tarafından düzenlenen İslâm Hukuk Haftası Kongresi’nde alınan tavsiye kararına bağlı olarak Muhammed Ma‘rûf ed-Devâlîbî, Mustafa es-Sibâî ve Muhammed Mübârek ile birlikte Zerkā ansiklopedinin hazırlanmasında öncülük edenler arasında yer almıştır. Ansiklopedi çalışmalarına kolaylık sağlaması amacıyla, mukayeseli fıkhın önemli kaynaklarından olan Zâhirî fukahasından İbn Hazm’ın el-Muḥallâ’sı esas alınarak hazırlanmıştır.
Abdulkerim Zeydân (1921/2014)
Iraklı fıkıh alimi ve Irak İhvân-ı Müslimîn Cemaati’nin genel başkanı.
el-Vecîz
Hukuk Fakültesi dördüncü sınıf öğrencileri için hazırlanan ders notlarının kitap halinde basımı olup Türkçe’ye de çevrilmiştir.
Abdurrezzak Senhûrî (1895 / 1971)
XX. yüzyıl Arap-İslâm hukukçularının en önemli ismi.
Mesâdiru’l-Hak
Arap Birliği’ne bağlı Arap Araştırmaları Enstitüsü’nde karşılaştırmalı hukuka dair verdiği derslerden çıkan bu eser modern müslüman hukukçuları çokça meşgul eden bir problemi ele almaktadır: Klasik fıkıh kitaplarında dağınık biçimde yer alan unsurlardan genel bir hukukî fiil teorisi çıkarılabilir mi?
Muhammed Ebû Zehre (1898/1974)
1. Usûlu’l-Fıkh
2. Muhâderât fi Akdi’z-Zevâc
Usûlu’l-Fıkh: Bu alanda yazılan ilk modern eserlerden olup önsözünden, daha çok Mısır’daki hukuk fakülteleri öğrencilerine yardımcı kitap şeklinde hazırlandığı anlaşılmaktadır. Eseri Abdülkadir Şener çeşitli notlarla birlikte İslâm Hukuku Metodolojisi: Fıkıh Usûlü adıyla tercüme etmiştir
Muhâderât fi Akdi’z-Zevâc: Mezhepeler arası ve Arap hukuku mukayesesi ile.
Yusuf el-Karadâvî (1926/)
Dünya Müslüman Alimler Birliği Başkanı
1. el-Helâl ve’l-Harâm fi’l-İslâm
2. Fetâvâ’l-Muâsara vd.
Allah razı olsun çok güzel bir calisma olmus. Bunu telefon programı haline getirebilir misiniz?
Ecmain olsun. Bir gün mobil uygulama haline getirmek de nasip olur inşallah. O zamana kadar https://fikihcalismalarim.wordpress.com/2019/05/21/fikih-literaturu/ adresinden listenin PDF formatına ulaşabilirsiniz. Hayırlı çalışmalar.
Allah razı olsun çok güzel
Fikir ve emek sahiplerine teşekkür ederim.